Jak rozwijają się zmysły w okresie prenatalnym? Które są kluczowe dla harmonijnego rozwoju? I jak poród może wpływać na procesy integracji sensorycznej?
Wiemy, że odpowiednia stymulacja sensoryczna po urodzeniu dziecka jest niezbędna do jego prawidłowego rozwoju. Ale aktualnie coraz więcej mówimy o sensoryce prenatalnej. Co to właściwie jest? To wiedza o tym, jak rozwijają się zmysły w okresie prenatalnym oraz jak poród może wpływać na procesy integracji sensorycznej. Wiele zagadnień z tym związanych nadal owianych jest tajemnicą, ale z każdym dniem pojawiają się nowe informacje.
Zmysły
Wszystkie narządy zmysłów rozwijają się już w okresie prenatalnym. Dziecko odbiera wrażenia dotykowe, słyszy dźwięki, czuje smak wód płodowych. Poruszając się i zmieniając pozycję stymuluje równowagę, czyli układ przedsionkowy, a kopiąc i rozpychając się, uczy się „czuć siebie”. Po urodzeniu niektóre maluchy są już dobrze rozwinięte, inne dopiero zaczynają swój trening. Które zmysły rozwijają jako pierwsze? Które z nich odgrywają kluczową rolę w prawidłowym rozwoju w okresie płodowym? A które są najlepiej rozwinięte zaraz po narodzinach?
Bazowe systemy zmysłowe
Najwcześniej rozwijające się układy zmysłowe to „trójca” zmysłów głównych, czyli: układ dotykowy, równowaga (układ przedsionkowy) oraz propriocepcja (tzw. czucie głębokie). Są one najważniejsze i kluczowe dla harmonijnego rozwoju dziecka. Przyjrzyjmy się więc im trochę dokładniej.
Dotyk
Wiemy, że układem zmysłowym, który rozwija się jako pierwszy, jest układ dotykowy. Od około 8. tygodnia ciąży pojawia się pierwsza wrażliwość na dotyk. Skóra wykształca się z ektodermy (jak układ nerwowy) i jest największym organem naszego ciała. Czucie pojawia się najpierw na twarzy, czyli dziecko początkowo odbiera bodźce ustami i nosem, co możemy także zaobserwować później u niemowląt. Maluszki, wkładając przedmioty do buzi, zdobywają najpełniejsze informacje o ich właściwościach sensorycznych. Pod koniec ciąży maluch odczuwa już bodźce w obrębie większości części ciała, a także odbiera takie informacje jak: ciepło, zimno, ucisk i ból. Do końca ciąży niewrażliwa na dotyk pozostaje część powierzchni głowy (czubek i tył) oraz pleców, co jest ważne w przebiegu porodu.
W trakcie ciąży można dotykać i głaskać brzuch. Maluszek to czuje i zdarza się mu odpowiadać na ten dotyk poprzez przesunięcie się w kierunku dłoni rodzica. Ważne jest, żeby towarzyszyły temu pozytywne emocje mamy i innych członków rodziny.
Równowaga
Zmysł przedsionkowy rozwija się już około 10. tygodnia ciąży, a przy narodzinach jest jednym z najlepiej rozwiniętych zmysłów! Z powodu bardzo szybkiego rozwoju w okresie płodowym układ równowagi jest bardzo podatny na uszkodzenia. Dziecko w brzuchu mamy stale dostarcza sobie wrażeń poprzez wykonywanie ruchów i zmiany pozycji ciała. Także ruchy mamy są ogromnie ważne dla rozwoju tego zmysłu u jej dziecka.
Ważne jest, by w czasie ciąży (jeśli tylko można) nie rezygnować z dotychczasowych codziennych aktywności i sportów. Ruch mamy pozytywnie wpływa na układ przedsionkowy dziecka. Korzystne są zwłaszcza spacery, pływanie oraz taniec.
Czucie głębokie
Równie wcześnie, jak dotyk i równowaga, kształtuje się zmysł czucia głębokiego, czyli propriocepcja. Dziecko stymuluje receptory proprioceptywne poprzez ruch, kopanie, rozpychanie się w brzuchu mamy. Najmocniej zmysł czucia głębokiego stymulowany jest w trakcie porodu, a dokładnie podczas przechodzenia dziecka przez kanał rodny.
Z punktu widzenia rozwoju sensomotorycznego poród siłami natury jest najkorzystniejszy dla dziecka – już nigdy później nie otrzyma ono tak mocnego dociśnięcia, jak właśnie podczas narodzin. Obserwujemy, że dzieci urodzone przez cesarskie cięcie częściej mają zaburzenia propriocepcji – słabiej odbierają bodźce pochodzące z mięśni, ścięgien i stawów bądź nadmiernie ich poszukują w różnych aktywnościach. Oczywiście należy pamiętać, że nie jest to reguła – poród przez cesarskie cięcie nie oznacza, że dziecko na pewno będzie miało zaburzenia przetwarzania sensorycznego. Jest ono jedynie w grupie ryzyka.
Przeczytaj więcej o bazowych systemach zmysłowych: Szósty, siódmy, ósmy zmysł? O rozwoju zmysłu równowagi, interocepcji i propriocepcji
Pozostałe zmysły
A co z pozostałymi zmysłami? Czy nie są one ważne? Oczywiście, że wpływają na rozwój dziecka, ale nie są aż tak istotne dla całościowego funkcjonowania, jak zmysły bazowe. Wystarczy sobie wyobrazić funkcjonowanie człowieka bez sprawnie działającego zmysłu wzroku czy słuchu – oczywiście jest to jak najbardziej możliwe. A pomyślmy, jak wygląda funkcjonowanie bez działającego zmysłu dotyku czy równowagi?
Słuch
W pierwszym trymestrze płód nie odbiera dźwięków uszami, ale… całym ciałem! Płyn owodniowy przewodzi fale dźwiękowe, które są przechwytywane przez receptory na skórze dziecka. Aparat słuchowy rozwija się pod koniec pierwszego trymestru ciąży, a od około 5. miesiąca ciąży dziecko zaczyna słyszeć dźwięki. Maluch odbiera przede wszystkim dźwięki z wnętrza ciała mamy: odgłos bicia serca, pracy jelit czy przepływającej krwi.
W brzuchu najlepiej słychać głos mamy – dlatego tak ważne jest, aby przyszła mama mówiła do dziecka, śpiewała i czytała na głos. Do maluszka docierają też głosy innych członków rodziny, odgłosy życia codziennego, natury czy muzyka. Dzieci preferują dźwięki niskie, łagodne i spokojne oraz muzykę klasyczną, która pozytywnie wpływa na rozwój mózgu.
Wzrok
Oczy dziecka zaczynają się rozwijać już w 7. tygodniu ciąży, jednak dopiero około 16. tygodnia dziecko zaczyna reagować na światło – odczuwa, kiedy np. mama przebywa na słońcu. W macicy jest ciemno, ale przez jej ściany przenika pewna ilość światła. Maluszek dość długo ma zamknięte powieki, około 27. tygodnia ciąży oczy dziecka się otwierają i zaczyna ono widzieć światło przenikające przez powłoki brzuszne mamy. W reakcji na jasne światło (bezpośrednie oświetlenie brzucha), tak samo jak w przypadku nagłego dźwięku, dziecko zwykle odwraca głowę w drugą stronę.
Wzrok jest najmniej dojrzałym zmysłem po przyjściu na świat. Na początku niemowlę widzi bardzo niewyraźnie i na odległość jedynie 20–30 centymetrów. Potrzeba kilku miesięcy, aby wzrok malucha w pełni się rozwinął. Sprzyja temu przede wszystkim częsty kontakt twarzą w twarz z rodzicami oraz obserwowanie kontrastów, ale pamiętajmy, że żywy człowiek zawsze ma przewagę jakościową nad przedmiotami.
Węch
Dziecko rodzi się ze zdolnością do odróżniania zapachów. Rozwój węchu rozpoczyna się w 9. tygodniu ciąży, kiedy tworzą się komórki nabłonka węchowego. Około 11. tygodnia zapach wód płodowych pobudza pierwsze receptory węchu. Dynamiczny rozwój tego zmysłu następuje jednak dopiero około 30. tygodnia ciąży, gdyż wcześniej jama nosowa pozostaje zaczopowana. Płód ćwiczy ten zmysł poprzez odbiór wrażeń związanych ze związkami chemicznymi znajdującymi się w płynie owodniowym, zarówno przez jamę ustną, jak i nosową.
Maluch po porodzie za pomocą węchu rozpoznaje swoją mamę. Dlatego zaleca się, by w trzecim trymestrze oraz przez pierwsze pół roku życia dziecka nie używać mocno perfumowanych kosmetyków ani środków czystości o intensywnych zapachach.
Smak
Pierwsze kubki smakowe zaczynają dojrzewać pod koniec pierwszego trymestru, a w 3. miesiącu różnicują już podstawowe smaki. W 14. tygodniu ciąży dziecko zaczyna połykać wody płodowe i jest wrażliwe na ich smak. Dziecko ćwiczy ten zmysł właśnie poprzez połykanie płynu owodniowego, na którego smak wpływa dieta preferowana przez jego mamę. Badania pokazują, że już przed urodzeniem możliwe jest nabywanie przyzwyczajeń żywieniowych, które wyznaczają preferencje smakowe po urodzeniu. Dzieci chętniej połykają wody płodowe, kiedy mama zje coś słodkiego. Po porodzie dzieci są uwarunkowane na preferowanie słodkiego smaku mleka.
Przeczytaj więcej na temat ciążowej diety: Dieta w ciąży – co jeść dla zdrowia, dbając o siebie i dziecko
Czynniki ryzyka
Okres rozwoju prenatalnego oraz poród są niezwykle ważne z punktu widzenia integracji sensorycznej. W czynnikach, które je zaburzają, upatrujemy przyczyny zaburzeń SI (integracji sensorycznej). Oczywiście nie oznacza to, że dzieci na pewno będą miały zaburzenia sensoryczne, ale… wiemy, że są wtedy w grupie ryzyka. Im więcej komplikacji wystąpi na tym etapie, tym większe prawdopodobieństwo pojawienia się trudności sensorycznych.
Co już wiemy?
Mówiąc o powstawaniu zaburzeń sensorycznych, bierzemy pod uwagę takie czynniki jak:
- genetyka,
- przebieg ciąży oraz porodu,
- środowisko.
Czynniki genetyczne to najsilniejszy determinant powstawania zaburzeń sensorycznych. Wniosek jest taki, że są to deficyty dziedziczne. Z tym że raczej nie dziedziczymy konkretnych zaburzeń, a skłonność do nich. Czynniki prenatalne i okołoporodowe są określane jako umiarkowanie wpływające na powstawanie trudności, natomiast środowiskowe (np. zbyt mała ilość stymulacji sensorycznej po urodzeniu) wpływają na ich pojawienie się, ale w najmniejszym stopniu. Dlatego trzeba pamiętać o tym, że większość z tych czynników leży poza naszą kontrolą, nie mamy na nie większego wpływu.
Dodaj komentarz